Kapitalizm, ustrój społeczny, w którym środki produkcji stanowią własność stosunkowo nielicznej klasy kapitalistów (z wyjątkiem drobnych narzędzi, które mogą stanowić własność chłopów lub rzemieślników); środki te służą klasie kapitalistów do osiągania ekonomicznego celu jej działalności, jakim jest zysk. Drogą do osiągnięcia tego celu jest wyzysk klasy robotniczej. Środki produkcji przyjmują w k. formę kapitału. W krajach rozwiniętego k. klasa robotnicza jest klasą najliczniejszą, stanowiącą niekiedy olbrzymią większość społeczeństwa; jest ona pozbawiona własności środków produkcji, nie może uzyskać środków do życia bez sprzedaży swojej siły roboczej kapitalistom. K. różni się od poprzednich formacji społecznych, opartych na wyzysku, formą wyzysku, swoistym sposobem łączenia siły roboczej ze środkami produkcji, tj. łączenia osobowych i rzeczowych elementów produkcji. W odróżnieniu od niewolnika lub chłopa pańszczyźnianego, robotnik jest człowiekiem wolnym, Jego zależność od kapitalisty nie ma charakteru zależności prawnej lub osobistej; jest to zależność wyłącznie ekonomiczna, ponieważ robotnik nie będący właścicielem podstawowych środków produkcji, zmuszony Jest do sprzedawania swojej siły roboczej. Na miejsce przymusu pozaekonomicznego k. wprowadza nie mniej silny przymus ekonomiczny; wolność i dobrowolność zawierania umów o najem robotników jest Jedynie wolnością formalną. Kapitalistyczny sposób produkcji zrodził się w Europie zachodniej w XV—XVI w. w łonie feudalizmu. Jak zaznacza Marks, początki k. miały miejsce już w XIV w. w poszczególnych miastach położonych nad Morzem Śródziemnym. Rozwój rzemiosła średniowiecznego, postępujący podział pracy rzemieślniczej, ucieczka chłopów pańszczyźnianych do miast, wzrost siły ekonomicznej kupiectwa i bankierów, rozwój wymiany międzynarodowej — wszystko to sprzyjało rozwojowi sił wytwórczych i ukształtowaniu się kapitalistycznych stosunków produkcji, w tym samym kierunku działało przekształcenie gospodarki naturalnej w gospodarkę towarową, renty odrobkowej lub naturalnej — w rentę pieniężną (renta gruntowa). Przyspieszało to rozwój k. w rolnictwie. Ukształtowanie się kapitalistycznych stosunków produkcji w łonie feudalizmu, zrodziło nowe sprzeczności: między panującymi feudalnymi stosunkami produkcji a stanem sił wytwórczych społeczeństwa oraz torującymi sobie drogę kapitalistycznymi stosunkami produkcji, między feudałami sprawującymi władzę polityczną a klasą kapitalistów zagarniającą krok po kroku główne pozycje ekonomiczne. Rozwój gospodarki towarowej w warunkach istnienia prywatnej własności środków produkcji musi prowadzić do powstania konkurencji między producentami. Bardzo silnie rozwinięta reglamentacja cechowa w średniowieczu nie była w stanie zapobiec takiemu właśnie rozwojowi. W walce konkurencyjnej zwyciężają zaś silniejsi, sprytniejsi i bogatsi kosztem słabszych, mniej sprytnych i uboższych. Dawna równość cechowa w miastach ustępuje miejsca podziałowi ludności na patrycjuszy i plebejuszy, na bogatych i ubogich, na burżuazję i proletariat. Na wsi nierówność społeczna istnieje od momentu wciągnięcia rolnictwa w orbitę gospodarki pieniężno-towarowej. Część chłopów przekształca się w proletariuszy, część zaś, znacznie mniejsza — w burżuazję wiejską. Społeczeństwo średniowieczne coraz silniej rozwarstwia się na podstawowe klasy społeczne. Ten „naturalny” proces ekonomiczny został znacznie przyspieszony przez akumulację pierwotną, która z największym natężeniem i w najbardziej klasycznej postaci wystąpiła w Anglii. Proces pierwotnej akumulacji przyspieszył przez bezpośrednie wywłaszczenie i grabieże, „krwawe ustawodawstwo”, pożyczki państwowe i olbrzymie dotacje rządowe powstawanie k. Akumulacja pierwotna została jeszcze bardziej przyspieszona w związku z wielkimi odkryciami geograficznymi w końcu XV w. Odkrycie Ameryki i drogi morskiej dookoła Afryki stworzyło nowe pole działalności dla burżuazji. Dla europejskich towarów powstały nowe rynki zbytu i źródła surowców; kolonizacja Ameryki sprzyjała ogromnemu wzrostowi wymiany międzynarodowej, nie znanemu dotychczas wzrostowi siły i znaczenia kupiectwa oraz przemysłu. Produkcja dla lokalnego konsumenta przekształciła się w produkcję na dalekie rynki, dla nieznanego odbiorcy, nabrała zatem właściwości produkcji kapitalistycznej. Grabież nowo odkrytych krajów stała się dodatkowym i, oprócz handlu niewolnikami, najważniejszym źródłem (zewnętrznym) pierwotnej akumulacji. Wszystkie te procesy rozsadzały ramy feudalizmu, wyzwalając siły k. Pierwszą formą kapitalistycznej produkcji było chałupnictwo (system pracy nakładczej); formę tę opisał i uogólnił Lenin w pracy Rozwój kapitalizmu w Rosji. Prowadziła ona do rozwoju manufaktury, która przygotowała materialne i społeczne przesłanki nowoczesnego systemu fabrycznego. Dopiero wraz z powstaniem nowoczesnych fabryk, opartych na produkcji maszynowej i przejściem do produkcji maszyn za pomocą maszyn, a więc z chwilą, gdy k. uniezależnił się od osobistych zdolności i mistrzostwa robotników, przekształcając robotników w dodatek do maszyn, stał się systemem panującym. Wraz ze wzrostem siły ekonomicznej burżuazji zwiększało się jej poczucie własnej godności i wagi. Burżuazja nie godziła się dalej na panowanie feudałów, które hamowało dalszy rozwój i funkcjonowanie społeczeństwa. Walka klasowa w wielu krajach doprowadziła do wybuchu i zwycięstwa rewolucji burżuazyjnych: w 1566—1609 w Niderlandach, w 1640—60 w Anglii, w 1789— 99 we Francji, w 1848 w wielu krajach kontynentalnej Europy. Wielka Rewolucja Francuska miała decydujące znaczenie w historii k.; w rozwoju społeczeństwa ludzkiego k. odegrał ogromną i postępową rolę. „W ciągu swego stuletniego zaledwie panowania klasowego — pisali Marks i Engels w 1848 — burżuazja stworzyła siły wytwórcze bardziej masowe i kolosalne niż wszystkie poprzednie pokolenia razem. Ujarzmienie sił przyrody, rozpowszechnienie maszyn, zastosowanie chemii w przemyśle i rolnictwie, żegluga parowa, koleje żelazne, telegrafy elektryczne, przysposobienie pod uprawę całych części świata, uspławnienie rzek, całe rzesze ludności jakby spod ziemi wyczarowane — które z poprzednich stuleci przypuszczało, że takie siły wytwórcze drzemią w łonie pracy społecznej?”. Głównym przejawem postępowej roli k. był ogromny wzrost wydajności pracy ludzkiej, osiągnięty dzięki zastosowaniu nowoczesnej techniki i organizacji produkcji oraz społecznego podziału pracy ludzkiej. Wskutek tego siły wytwórcze nabrały charakteru społecznych sił wytwórczych, stały się wytworem społecznej pracy i mogą być wykorzystywane społecznie. Proces koncentracji i centralizacji kapitału doprowadził do powstania potężnych przedsiębiorstw zatrudniających setki, tysiące, a obecnie często dziesiątki tysięcy pracowników. Koncentracja i centralizacja kapitału i produkcji doprowadziła do powstania monopoli kapitalistycznych. W miarę rozwoju k. coraz ostrzej występują sprzeczności kapitalistycznego sposobu produkcji. Kapitalistyczne stosunki produkcji prowadzą do marnotrawstwa na olbrzymią skalę, stają się przyczyną wojen imperialistycznych, które już w XX w. dwa razy ogarnęły cały świat. K. dojrzewa do zastąpienia go przez nowy ustrój społeczny, socjalizm, który likwiduje całkowicie wyzysk człowieka przez człowieka. Wielka Socjalistyczna Rewolucja Październikowa w Rosji zapoczątkowała erę przewrotów socjalistycznych. Po II wojnie światowej socjalizm zwyciężył w wielu krajach Europy i Azji, powstał światowy system gospodarki socjalistycznej. Zwycięstwo socjalizmu w Rosji oznaczało, że k. przestał być jedynym ustrojem społecznym w skali światowej, zapoczątkowało erę współistnienia i współzawodnictwa między k. i socjalizmem, a więc erę ogólnego kryzysu kapitalizmu. Powstanie światowego systemu socjalistycznego, obejmującego jedną trzecią ludności świata, oznacza dalszy etap w rozwoju ogólnego kryzysu k. Inną cechą charakterystyczną ogólnego kryzysu k. jest rozpadanie się kapitalistycznego systemu kolonialnego. Rozwój monopoli i ogólny kryzys k. stwarza konieczność i możliwość rozwoju kapitalizmu państwowo-monopolistycznego.
