Kołchoz, forma spółdzielczej gospodarki rolnej i organizacji społecznego życia wsi w Związku Radzieckim; odpowiednikiem k. w innych krajach socjalistycznych są rolnicze spółdzielnie produkcyjne. Początki rozwoju kolektywnych gospodarstw w ZSRR datują się od 1918. Jedną z form kolektywnej gospodarki stanowił artel rolny. W końcowej fazie kolektywizacji gospodarki chłopskiej k. stały się wyłączną formą spółdzielczej gospodarki w rolnictwie. W okresie 1950—53 została przeprowadzona akcja scalania drobnych k., a następnie w latach 1954—64 część k. została przekształcona w państwowe gospodarstwa rolne (sowchozy). Proces ten jednak został zahamowany, a od 1965 pozycja k. w ekonomice rolnictwa radzieckiego Jest ustabilizowana. Do k. należy ok. 49% ogólnej powierzchni użytków rolnych, wytwarzają one ok. 55% globalnych zbiorów zbóż, ok. 80% bawełny i nasion roślin oleistych, ok. 90% buraków cukrowych, 30% mięsa i 33% mleka. Dane te dotyczą tylko produkcji uzyskiwanej w gospodarce zespołowej k. Łączny udział produkcji spółdzielczej (z gospodarstw zespołowych i działek przyzagrodowych) jest wyższy. Wynosi on ok. 60—62%> globalnej produkcji rolnej ZSRR. Ziemia użytkowana przez k. stanowi własność ogólnonarodową, pozostałe środki produkcji, sama produkcja oraz inne rodzaje mienia kołchozowego stanowią niepodzielną własność spółdzielczą. W systemie stosunków własnościowych k. występuje również własność osobista członków k. i ich rodzin. Każda rodzina kołchozowa ma prawo posiadania zagrody (dom mieszkalny, budynki gospodarcze, niezbędny sprzęt, zwierzęta użytkowe itp.) oraz działki przyzagrodowej o powierzchni do 0,5 ha (0,2 ha gruntów nawadnianych). Pracujący w społecznym gospodarstwie kołchoźnicy wynagradzani są odpowiednio do wkładu pracy. Od 1966 wprowadzana jest gwarantowana opłata pracy wg stawek stosowanych w sowchozach. Z ogólnego dochodu k. wydzielany jest przede wszystkim fundusz opłaty pracy. Z dochodu czystego pokrywane są świadczenia na rzecz państwa, część dochodu przeznaczana jest na fundusz akumulacji, a pozostała część na cele spożycia zbiorowego (zaspokajanie potrzeb kulturalnych, gospodarka komunalna, ubezpieczenia społeczne itp.) oraz na fundusz premiowy. Gospodarka k. prowadzona jest w sposób planowy przy zastosowaniu rozrachunku gospodarczego. System zarządzania opiera się na samorządzie kołchozowym. Podstawowymi organami samorządu są: ogólne zebranie członków (lub przedstawicieli), komisja rewizyjna, zarząd, przewodniczący k. Wzorcowy statut k. uchwalony przez III Zjazd Kołchozowy przewiduje także funkcjonowanie różnych pomocniczych organów samorządowych (rad przy poszczególnych jednostkach gospodarczych, ogólnych zebrań pracowników itp.). Samorząd wewnątrzkołchozowy od III Zjazdu Kołchozowego uzyskał nadbudowę organizacyjną: terytorialne rady kołchozowe (obwodowe, krajowe, republikańskie i ogólnozwiązkową). Nowym zjawiskiem w ustroju kołchozowym jest rozwój międzykołchozowej kooperacji oraz pozarolniczych kierunków ich działalności.
