Kompensacji teoria, propagowana w XIX w. przez J. Milla, N. Seniora, MacCullocha, J. S. Milla i in., głosiła, że zastosowanie maszyn w produkcji nie odbija się niekorzystnie na zatrudnieniu robotników, ponieważ robotnicy zwolnieni w dziedzinach produkcji, w których zastosowano na szeroką skalę maszyny, znajdują stanowiska robocze w działach produkujących nowe maszyny. Koncepcji tej hołdował początkowo również D. Ricardo, ale w drugim wydaniu dzieła Zasady ekonomii polityczne) i opodatkowania zmienił swoje stanowisko. Marks wykazał w Kapitale bezzasadność tej teorii, wskazując, że nie sposób zatrudnić zwolnionych robotników bez uprzedniego ich przyuczenia do nowego zawodu, że wprowadzenie maszyn powoduje zwolnienie większej liczby robotników, niż może ich zatrudnić nowo powstający przemysł maszynowy. Twierdził, że motorem kapitalistycznego wykorzystywania maszyn jest nie postęp, lecz zysk. Kapitalista decydując się na zastąpienie robotnika maszyną zmienia tylko kapitał zmienny (środki utrzymania robotnika wyrażające się w płacach) na kapitał stały, bo tego rodzaju zmiana zabezpiecza mu większy zysk. Próby odnowienia t.k. odżywają obecnie w krajach kapitalistycznych w związku z postępującymi procesami automatyzacji.
