Model konsumpcji, termin oznaczający: 1. Uproszczony obraz zachowań konsumpcyjnych występujących w danym społeczeństwie, grupie społeczno-zawodowej, regionie (środowisku) itp., przedstawiony za pomocą systemu wskaźników (np. struktury wydatków, poziomu konsumpcji na głowę ludności). Ze względu na uproszczony charakter m.k. nie może być dokładnym odzwierciedleniem rzeczywistego stanu. Budowa modelu wiąże się zatem z redukcją uwzględnionych w nim właściwości (cech, związków), charakteryzujących zachowania konsumpcyjne. Wynika stąd trudny problem wyboru, które cechy (zmienne) dające się skwantyfikować uznać za istotne i wprowadzić do modelu. Przez m.k. w węższym znaczeniu rozumiemy sposób wydatkowania środków przeznaczonych na konsumpcję; w tym ujęciu m.k. badany jest na podstawie informacji dotyczących struktury wydatków (proporcji, cech jakościowych) oraz zależności wywołanych czynnikami wewnętrznymi (substytucja lub komplementarność dóbr i usług). W szerszym znaczeniu m.k. obejmuje również charakterystykę powiązań zewnętrznych (warunki społeczno-ekonomiczne, miejsce zamieszkania, warunki geograficzne itp.). Ze względu na dużą liczbę elementów występujących w m.k. oraz zindywidualizowanie potrzeb ludzkich, w zasadzie mamy do czynienia z wieloma modelami. 2. Uproszczony model normatywny (teoretyczny), zawierający etapowe lub docelowe propozycje zachowań (ich uwarunkowań) grup społeczno-zawodowych bądź społeczeństwa, będący składnikiem ogólnych koncepcji życia społecznego, postulowany w celu bieżącej lub przyszłej realizacji (np. socjalistyczny m.k.). 3. Sens przedmiotowy, mający charakteryzować: a) ogólne układy zachowań konsumpcyjnych w społeczeństwie (odpowiadające w socjologii stylowi życia), b) układy upodobań lub preferencji pożądanych, wyobrażanych, lecz nie zrealizowanych (odpowiadający socjalistycznym wzorom życia, w tym konsumpcji). Zalążki m.k. istniały już w warunkach społeczeństwa plemiennego. Wyniki badań antropologicznych wskazują, że modele zachowania w sferze konsumpcji nabierały często konkretnego wyrazu w systemach zakazów i nakazów, wynikających z obyczajów i wzorów kulturowych (np. posty religijne, obrzędy); funkcjonowały one zazwyczaj konsekwentnie w ciągu wielu wieków, chroniąc zdrowie i regulując warunki życia jednostek i społeczeństw. Ich cechy strukturalne wynikały często z dążenia do racjonalnej eksploatacji środowiska naturalnego, stanowiąc zalążki działań ekonomicznych. We współczesnym kapitalizmie funkcjonuje wiele m.k. Niektóre powszechnie występujące cechy tych modeli są przedmiotem ostrej krytyki jako niekorzystne objawy „społeczeństwa konsumpcyjnego” i oceniane są ujemnie nie tylko z pozycji marksistowskich. Główne zarzuty dotyczą biernej postawy poddawania się wygodnictwu, na które pozwala postęp techniczny ułatwiający konsumpcję dóbr i usług, oraz przenoszenia tej postawy na pozostałe sfery życia. Przedmiotem krytyki jest nie tyle zjawisko korzystania z osiągnięć cywilizacji w sferze spożycia, ile jej patologiczne formy, wyrażające się w ograniczaniu celu życia do dążenia posiadania wielu dóbr konsumpcji na pokaz (tzw. cywilizacja błahostek), kierowanego przez reklamę, często powodującego różnorodne ujemne skutki dla zdrowia, jak i rozwoju jednostek i społeczeństw. W myśli marksistowskiej obserwuje się proces krystalizowania nowych poglądów dotyczących m.k., aktualnie funkcjonujących w warunkach socjalistycznych. Pozostaje on w bezpośrednim związku z kształtowaniem się koncepcji m.k., odpowiadającego najbliższym etapom rozwoju społeczno-gospodarczego krajów socjalistycznych. Współczesna struktura i formy spożycia w krajach socjalistycznych, mimo odrębności w porównaniu z krajami kapitalistycznymi (poziom i niektóre cechy spożycia społecznego), nie osiągnęły kształtu mającego konsekwentne podstawy w ogólnych kryteriach uznanych za obowiązujące w danej fazie -rozwoju. Wyznaczenie długookresowych kierunków ewolucji socjalistycznych stosunków społecznych wiązane jest ze stworzeniem rozwiniętych koncepcji perspektywicznych! m.k. Zob. też: konsumpcja, ekonomika konsumpcji.
