Prawa ekonomiczne, „tendencje, działające i torujące sobie drogę z żelazną koniecznością”, prawo „toruje sobie zawsze drogę jedynie w sposób powikłany i przybliżony jako dominująca tendencja, jako nie dająca się nigdy ustalić przeciętna nieustannych wahań” (Marks), wg Lenina, prawo (akumulacji) stanowi „określoną tendencję, której przeciwstawia się określona kontrtendencja […] która staje się rzeczywistością, jeśli nie ma walki klasowej przeciwko tej tendencji, jeśli nie ma wywalczonych przez klasę robotniczą ustaw o ochronie robotników”. J. Warga natomiast dowodził: „Prawa ekonomiczne są tendencjami, których działanie jest stale naruszane, zmieniane, łagodzone przez działanie kontrtendencji. Między prawem a tendencją nie ma różnicy, najsilniejsza panująca tendencja jest właśnie prawem”. P.e. stanowią przedmiot badań i ustaleń ekonomii politycznej jako nauki. Wg definicji O. Langego „proces gospodarczy jest kompleksem stale powtarzających się działań ludzkich. W określonych warunkach, wynikających z danego rozwoju historycznego społeczeństwa, działania te powtarzają się w pewien określony sposób, czyli odznaczają się prawidłowością. Prawidłowość tę można rozłożyć na pewne elementy stale powtarzających się związków lub relacji między poszczególnymi działaniami lub czynnościami, z których działania te się składają. Związki takie (lub relacje) określamy mianem praw ekonomicznych”. Z definicji Langego wynikają następujące wnioski: 1. mówiąc o p.e. mamy na myśli działania ludzi w dziedzinie gospodarczej oraz wzajemne związki między tymi działaniami; 2. działania te są uwarunkowane historycznie; oznacza to, że w danych warunkach przejawiają się tendencje w działaniach ludzi, które są im narzucone przez istniejące, a niezależne od nich warunki; 3. chodzi nie o pojedyncze działania, które mogą być dziełem przypadku, lecz o działania masowe i powtarzające się, tj. pozwalające przewidzieć, jak poszczególne warstwy i klasy będą postępowały, gdy zaistnieją dane warunki; dotyczy to działania (w społeczeństwach podzielonych na klasy) całych klas i warstw społecznych; 4. regularna powtarzalność zjawisk, procesów, działań ludzkich świadczy, że funkcjonowaniem i rozwojem społeczeństw nie kieruje przypadkowość, lecz prawidłowość i konieczność, która toruje sobie drogę przez wiele odchyleń i przypadków; 5. wzajemne związki między działaniami ludzi (klas i warstw) polegają na tym, że niektóre z nich zawsze występują jednocześnie, w tym samym czasie, niektóre zaś poprzedzają inne, stanowiąc ich przyczynę, jak również, że między danymi działaniami istnieją w niezmienionych warunkach określone relacje ilościowe (np. między inwestycjami a przyrostem zatrudnienia lub dochodu), które — jeżeli dobrze je poznaliśmy — dadzą się z góry obliczyć; te wzajemne związki między działaniami, przede wszystkim związki przyczynowo-skutkowe, są właśnie p.e. Naszym zdaniem w definicji Langego brakuje wyraźnego podkreślenia tego, że p.e. są panującymi tendencjami w działaniu mas ludzkich. P.e. działają w sposób obiektywny, tj. niezależnie od woli i świadomości ludzi; np. przez tysiące lat ludzie wymieniali towary, produkty swojej pracy, nie zdając sobie sprawy z istnienia i działania prawa wartości, przez setki lat ludzie pracy byli wyzyskiwani przez kapitalistów nie wiedząc nic o prawie wartości dodatkowej, kapitaliści przeznaczali część wartości dodatkowej na rozwój swoich przedsiębiorstw, nie znając działania prawa akumulacji kapitalistycznej, powstawało masowe bezrobocie, mimo że ludzie nie uświadamiali sobie, że jest ono wynikiem działania ogólnego i absolutnego prawa akumulacji i ludnościowego prawa kapitalizmu (akumulacji kapitalistycznej ogólne prawo). Można by zadać pytanie: w jaki sposób p.e., będące przejawem działania ludzi, mogą mieć jednocześnie charakter obiektywny, tj. p.e. niezależnych od woli i upodobań ludzi? Odpowiedź na to pytanie brzmi: chociaż każdy człowiek działa w imię własnego (dobrze lub źle rozumianego) interesu lub ideału, ludzie znajdujący się w tej samej sytuacji mają zbliżone potrzeby i ideały, a zatem podobne motywy działania. Działania są więc uwarunkowane, tj. obiektywne warunki życia narzucają klasom i warstwom społecznym ich postępowanie oraz kierunki ich zamierzeń. Jeżeli zatem społeczeństwo jest podzielone na antagonistyczne klasy, interesy tych klas są ze sobą sprzeczne, wobec tego działanie jednej klasy krzyżuje się z działaniem innej. W takiej sytuacji zjawisko jest wypadkową działania sprzecznych sił; p.e. mają tu charakter żywiołowy. Jeżeli zaś w społeczeństwie nie występują klasy antagonistyczne, może ono świadomie kierować swoimi p.e. Nie oznacza to, że p.e. zatraciły swój obiektywny charakter, lecz że społeczeństwo świadomie przystosowuje się do nich i wykorzystuje ich działanie. A zatem, obiektywny charakter p.e. nie przeszkadza w ich poznaniu i wykorzystaniu dla dobra społeczeństwa lub klas społecznych; ludzie nie są wobec nich bezsilni i nie muszą biernie poddawać się ich działaniu. Ludzie kupując i sprzedając towary, zmierzają do tego, aby kupić możliwie tanio, a sprzedać je jak najdrożej, leży to bowiem w ich interesie. Działa tu prawo wartości i prawo podaży i popytu. Kapitaliści organizując się w monopole i oligopole mogą Jednak ograniczać świadomie podaż, w celu utrzymania wysokich cen, robotnicy stowarzyszeni w związkach zawodowych ograniczają żywiołową podaż siły roboczej. W sytuacji, gdy kapitaliści wyzyskując robotników działają zgodnie z prawem wartości dodatkowej, robotnicy mogą przeciwstawiać się wzrostowi wyzysku i ograniczać go. Prawo akumulacji wyjaśnia, dlaczego kapitalista nie może wydatkować na zaspokojenie swoich potrzeb całej wartości dodatkowej, lecz musi jej część „oszczędzić”; w grę wchodzi tu również działanie prawa konkurencji i prawa maksymalizacji zysku, które skłaniają kapitalistę do oszczędzania. Jak już wiemy, często wynik pewnego działania nie jest zgodny z oczekiwaniem, gdyż jest wypadkową krzyżujących się interesów i sił. Kapitaliści dążą do maksymalizacji zysku, jednak w tym przypadku dążenie kapitalisty X spotyka się ze sprzeciwem kapitalisty Y, który zmierza do tego samego celu. W wyniku ich walki konkurencyjnej powstaje prawo tendencji zniżkowej stopy zysku, przeciętnej stopy zysku oraz cen produkcji. A zatem nawet wówczas, gdy rezultat działania nie odpowiada celom działalności ludzi, jest on jej następstwem. Przy klasyfikacji p.e. możemy rozróżnić prawa ogólne, działające we wszystkich formacjach społecznych, i prawa działające w niektórych lub tylko w jednej formacji społecznej. Wymieńmy kilka ogólnych p.e. podanych przez Marksa: 1. produkcja wartości użytkowych i praca użyteczna Jest warunkiem życia społeczeństwa ludzkiego; 2. praca produkcyjna zawsze musi wytwarzać produkt dodatkowy (produkt niezbędny i produkt dodatkowy), niezależnie od warunków społecznych, w jakich jest wykonywana; bez tego produktu społeczeństwo nie mogłoby rozwijać się; 3. wzrost wydajności pracy ludzkiej jest zawsze warunkiem rozwoju społeczeństw ludzkich; głównym czynnikiem Jej wzrostu jest rozwój sił wytwórczych; 4. w procesie wytwarzania dóbr społeczeństwo zawsze przeznacza część swojej pracy na wytwarzanie środków produkcji i narzędzi pracy; społeczeństwo zatem dzieli swój czas pracy na wytwarzanie przedmiotów konsumpcji i środków produkcji, przy czym musi istnieć określona (choć zmieniająca się w czasie) proporcja między wytwarzaniem środków produkcji i wytwarzaniem środków konsumpcji; 5. istnieje jedność i ścisła współzależność między siłami wytwórczymi a stosunkami ekonomicznymi; niektórzy ekonomiści określają to jako,prawo koniecznej zgodności”, inni jako „prawo rewolucyjnego przechodzenia od jednej formacji do drugiej”, w istocie chodzi o wyrażenie tego samego zjawiska, polegającego na tym, że stosunki produkcji są uwarunkowane określonym stopniem rozwoju sił wytwórczych i ze swej strony sprzyjają temu rozwojowi lub go hamują. Ponieważ ogólne p.e. dotyczą rozwoju społeczeństw ludzkich w ogóle, nazywamy je również prawami socjologicznymi. Niektórzy ekonomiści klasyfikują p.e. na podstawowe prawa i pozostałe. Niektóre p.e. są odkrywane przez teoretyków na podstawie wnikliwych badań rzeczywistości. W tym przypadku stają się one prawami naukowymi. Prawa te stanowią zatem adekwatne teoretyczne ujęcie p.e. działających obiektywnie. Poznanie p.e. i ujęcie ich w sposób ścisły, naukowy, ułatwia społeczeństwom działanie i wykorzystanie p.e. Wobec tego, że prawa społeczne wyrażają dążenie określonych klas, a odkrycie tych praw ujawnia istotny ich charakter i sens, klasy żyjące z wyzysku często są zainteresowane w ukryciu ich istoty. Stąd, Jak stwierdził Marks, nauka ekonomii politycznej napotyka szczególne trudności „w furiach interesu osobistego”. Prawa nauki muszą więc torować sobie drogę przez walkę ideologiczną.
