Prawo wartości w kapitalizmie, polega na tym, że społecznie niezbędne nakłady pracy żywej i uprzedmiotowionej określają wartość towarów oraz ich — z większymi lub mniejszymi odchyleniami — względne ceny; wymiana towarów odbywa się w przybliżeniu zgodnie z nakładami pracy niezbędnymi do ich produkcji; jest prawem — gospodarki towarowej, istniejącej w różnych formacjach społecznych (niewolnictwie, feudalizmie, kapitalizmie i socjalizmie); w zależności od charakteru formacji prawo to przyjmuje swoiste formy i określony zakres działania, które wewnątrz poszczególnych formacji mogą ulegać ewolucji. Działanie jego ma pewne znaczenie w przygotowaniu ekonomicznych przesłanek powstania kapitalizmu. Ceny będące pieniężnym wyrazem wartości towarów odchylają się nieustannie — pod wpływem popytu i podaży — od wartości; tylko w długich okresach wartość równa się (przez nieustanne odchylanie od niej) cenom towarów. Odchylanie się cen od wartości odgrywa jednak bardzo wielką rolę dla producentów; będą oni produkować przede wszystkim te towary, których ceny kształtują się korzystnie, i ograniczać w miarę możliwości produkcję tych towarów, których ceny spadają. W ten sposób prawo wartości reguluje żywiołowo podział pracy w społeczeństwie, podporządkowuje kierunki produkcji potrzebom rynku, koncentruje środki produkcji w niektórych gałęziach, przyczynia się do ruiny tych wytwórców, którzy nie są w stanie uwzględnić nakazów żywiołu rynkowego. W ustroju kapitalistycznym produkcja towarowa przyjmuje szerokie rozmiary; w formacji tej w towar przekształca się również zdolność do pracy, tj. siła robocza. Wraz ze wzrostem zakresu produkcji towarowej wzrasta zakres działania prawa wartości. W kapitalizmie najsilniej występuje progresywne działanie tego prawa, jako siły powodującej rozwój poszczególnych dziedzin wytwarzania, stwarzającej potężne bodźce materialnego zainteresowania dla postępu technicznego, opanowania nowych terenów (nowych krajów, rynków zbytu, nowych gałęzi) itp. W ustroju kapitalistycznym występuje silnie destrukcyjne jego działanie jako siły rujnującej miliony producentów niezdolnych do przystosowania się do nieustannych wahań cen rynkowych, pozbawiającej pracy miliony robotników, gdy tylko ceny kształtują się niepomyślnie dla producentów, wywołującej niszczenie ogromnych bogactw np. w celu utrzymania wysokich cen towarów. Działanie p.w. w k. obejmuje także rynek pracy. Wiele również rzeczy, które nie są towarami, tj. nie są wytworami pracy ludzkiej, np. ziemia, lasy, bogactwa naturalne, otrzymuje cenę, staje się towarami, podlega swoistemu oddziaływaniu prawa wartości. Wraz ze znacznym rozszerzeniem się zakresu działania gospodarki kapitalistycznej ceny zaczynają być określane z reguły przez koszty produkcji plus przeciętna stopa zysku (cena produkcji); dużo większego znaczenia nabiera konkurencja we wszelkich jej formach, nieustanne wahania popytu 1 podaży, szybko zmieniające się pod wpływem reklamy gusty i mody. Jedynie w ogólnym kierunku ruchu cen, zgodnym z ruchem nakładów pracy, i to długookresowym, można stwierdzić związek wzajemny wartości i ceny oraz względnych wartości z względnymi cenami; oznacza to, że przy istnieniu stabilnego pieniądza wzrostowi wydajności pracy ludzkiej, zmniejszającemu ilość społecznie niezbędnej pracy w Jednostce towaru, towarzyszy w przybliżeniu podobna tendencja cen. Zmianom stosunkowych nakładów pracy na Jednostkę produktu w przemyśle i w rolnictwie towarzyszy odpowiednia zmiana stosunku wzajemnego ich cen. W okresie kapitalizmu monopolistycznego (imperializm) duże znaczenie dla działania p.w. w k. ma powstanie potężnych monopoli i oligopoli. Dla pojedynczego kapitalisty z okresu wolnej konkurencji cena była zjawiskiem niezależnym od niego; mógł on jedynie przystosować swoją działalność do faktu Jej istnienia. Dla monopolisty cena jest zjawiskiem w dużym stopniu od niego zależnym. Gdyby np. ujawniła się tendencja spadkowa w stosunku do ceny jego towaru, może on bronić ceny przez ograniczanie wielkości produkcji. Towary sprzedawane przez monopole są stosunkowo drogie, a ceny wyższe od wartości towarów i od ceny produkcji; zysk monopolowy jest zazwyczaj wyższy od zysku przeciętnego. Cena monopolowa powstaje w wyniku naruszenia przez monopolistę prawa wartości i prawa przeciętnej stopy zysku; stopień tego naruszenia jest zależny od siły monopolu. Monopoliści nie mogą jednak ustanawiać swoich cen dowolnie, gdyż im wyższe są ceny, tym trudniej jest sprzedać towary. Konsumenci reagują na wzrost cen przez ograniczenie swojego popytu (tam, gdzie to tylko jest możliwe). Zredukowanie wielkości produkcji powoduje przeważnie wzrost kosztów produkcji jednostki danego towaru, to zaś może wywołać spadek zysku, zamiast zamierzonego wzrostu. Jeżeli towary monopolowe nabywane są przez robotników, wzrost cen tych towarów oznacza wzrost kosztów utrzymania robotników, spadek ich realnych zarobków; wywołuje to walkę o wzrost płac. Walka robotników o utrzymanie dotychczasowych płac realnych lub o ich wzrost (uzasadniony przez wzrost wydajności pracy) powoduje dążenie monopolistów do przerzucenia wynikłych stąd ciężarów na konsumentów. Powstaje zatem drożyzna, ujawniają się chroniczne procesy inflacyjne (inflacja). Naruszanie przez monopolistów prawa wartości jest zatem zjawiskiem regularnym; powoduje ono powstanie wysokich zysków monopolistycznych, jednocześnie jest przyczyną licznych i ostrych konfliktów społecznych.
