Spółdzielnia, dobrowolne zrzeszenie osób prowadzące wspólne przedsiębiorstwo w interesie członków, oparte na zasadach demokratycznych, stosujące ograniczone oprocentowanie udziałów, dzielące nadwyżki i oszczędności między członków w sposób wykluczający osiąganie przez któregokolwiek z nich korzyści kosztem innych, gromadzące środki na działalność wychowawczą i współpracujące z innymi s. na szczeblu lokalnym, ogólnokrajowym i międzynarodowym. Wymienione cechy s. zostały uchwalone w formie zasad spółdzielczych przez Kongres Międzynarodowego Związku Spółdzielczego w Wiedniu. Stanowią one nowe sformułowanie tzw. „zasad roczdelskich”, wg których działało założone w 1844 przez tkaczy w Rochdale (Anglia) Stowarzyszenie Pionierów Sprawiedliwości. Uważane są one powszechnie za podstawowe zasady ruchu spółdzielczego. Funkcje gospodarcze s. zależne są od systemu społeczno-gospodarczego danego kraju, w krajach socjalistycznych spółdzielczość spełnia poważną rolę w gospodarce narodowej. W ustroju tym przekształca się ona z aparatu samoobrony klas wyzyskiwanych w współrealizatora narodowych planów gospodarczych, działa nie tylko na rzecz członków, ale także w interesie całego społeczeństwa, uzupełniając w granicach zakreślonych konkretnymi warunkami społeczno-ekonomicznymi państwowy potencjał gospodarczy. W Polsce Ludowej spółdzielczość obejmuje działalnością wiele gałęzi gospodarki narodowej, a w niektórych spełnia dominującą rolę. Spółdzielczość zaspokaja potrzeby gospodarki wiejskiej (zaopatrywanie rolnictwa w środki produkcji, kontraktacja i skup produktów rolnych, działalność pożyczkowa) oraz wiąże tę gospodarkę z planową gospodarką narodową i przekształcaniem drobnotowarowej gospodarki w socjalistyczną. Spółdzielczość jest głównym organizatorem zaopatrzenia konsumpcyjnego ludności wiejskiej i współorganizatorem zaopatrzenia konsumpcyjnego ludności miejskiej. Coraz większą rolę odgrywa w budownictwie mieszkaniowym. Podstawowe znaczenie ma ona w dziedzinie drobnej wytwórczości, w organizowaniu usług dla ludności i rozwiązywaniu problemów zatrudnienia i rehabilitacji inwalidów oraz w systemie pracy nakładczej. Na skutek samorządowych form działania 1 łączenia działalności gospodarczej ze społeczno-wychowawczą spółdzielczość włącza szerokie masy członkowskie do udziału w zarządzaniu gospodarką narodową i w ten sposób realizuje demokrację socjalistyczną. Charakter społeczny polskiej spółdzielczości i jej drogę rozwojową określa Konstytucja PRL: „Polska Rzeczpospolita Ludowa popiera rozwój różnych form ruchu spółdzielczego w mieście i na wsi, oraz udziela mu wszechstronnej pomocy w wypełnianiu jego zadań, a własności spółdzielczej jako własności społecznej zapewnia szczególną opiekę i ochronę”. Zasady organizacji i działania jednostek organizacyjnych spółdzielczości w Polsce reguluje ustawa z 17 I 1961 o s. i ich związkach. W myśl tej ustawy s. jest dobrowolnym i samorządnym zrzeszeniem o nieograniczonej liczbie członków i zmiennym funduszu udziałowym, ma ona na celu prowadzenie działalności gospodarczej w obrębie narodowego planu gospodarczego, jak również działalności społeczno-wychowawczej w celu stałego podnoszenia materialnego i kulturalnego poziomu życia i świadomości społecznej swoich członków oraz dla dobra Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. S. z chwilą wpisania do rejestru sądowego, prowadzonego przez sąd powiatowy właściwy dla jej siedziby, nabywa osobowość prawną. Członkiem s. może być każda osoba fizyczna o pełnej zdolności do czynności prawnych, która odpowiada wymaganiom określonym w statucie. Członkami jej mogą być również osoby prawne (np. inne s.). Członkowie s. mają prawo korzystać ze świadczeń s. w granicach określonych w statucie. Uczestniczą oni w pokrywaniu jej strat do wysokości zadeklarowanych udziałów. Każdy członek obowiązany jest wnieść udział w wysokości określonej w statucie, a ponadto — jeśli statut tak stanowi — wkład w gotówce lub w naturze (np. wkład mieszkaniowy lub budowlany w s. budownictwa mieszkaniowego, wkład gruntowy, inwentarz żywy i martwy w s. rolniczo-produkcyjnych). Szczegółowe prawa i obowiązki majątkowe członka są zależne od rodzaju działalności danej s.; określa je jej statut. Każdy członek ma też prawa i obowiązki organizacyjne; należy do nich czynne i bierne prawo wyborcze do organów s. oraz obowiązek aktywnego w nich uczestniczenia. Organami s. są: zarząd — organ kierujący działalnością s. i reprezentujący ją na zewnątrz, rada — organ wewnętrznej kontroli i nadzoru, walne zgromadzenie — najwyższy organ s. o charakterze głównie uchwałodawczym. Uchwały walnego zgromadzenia obowiązują wszystkich członków. W większych s. walne zgromadzenie zastępowane jest przez zebranie przedstawicieli wybieranych na zebraniach rejonowych. Poza tym s. może tworzyć jeszcze inne organy, mające na celu włączanie całego kolektywu spółdzielczego do czynnego nią współzarządzania (np. komitety członkowskie w s. typu handlowego i handlowo-przetwórczego, stanowiące organy kontroli członkowskiej, samorząd mieszkańców osiedla w s. mieszkaniowych, terenowe zebrania członków). W procesie koncentracji spółdzielczości — przez przydzielanie tym organom różnych funkcji organizacyjno-gospodarczych — następuje decentralizacja zarządzania.W celu zapewnienia sobie wszechstronnej pomocy w wykonywaniu zadań statutowych oraz koordynowania działalności s. określonego typu lub typów zrzeszają się w ogólnokrajowe centralne związki spółdzielcze, a ponadto — w zależności od potrzeb — w inne związki (krajowe, terenowe, branżowe). Prawa i obowiązki związków w stosunku do s. zrzeszonych określają statuty uchwalone przez członków założycieli danego związku. Ponadto centralne związki wyposażone są z mocy ustawy w niektóre uprawnienia właściwe dla naczelnych organów administracji państwowej. Są to uprawnienia normatywne (ustalanie zasad, którym powinny odpowiadać postanowienia statutów zrzeszonych s.), planująco-regulujące (wydawanie oświadczeń o celowości założenia s., określanie wytycznych do opracowania planów gospodarczo-finansowych) i kontrolno-lustracyjne (prawo przeprowadzania lustracji, uchylanie uchwał walnego zgromadzenia i rady s., naruszających przepisy prawa) itp. Naczelnym organem ruchu spółdzielczego jest Naczelna Rada Spółdzielcza, która czuwa nad wszechstronnym i prawidłowym rozwojem ruchu spółdzielczego w Polsce. Organy Rady składają się z delegatów centralnych związków spółdzielczych oraz organizacji społecznych i naukowych. Działalność s. jest związana przede wszystkim z gospodarką terenową. Toteż zasadniczym koordynatorem działalności s. i ich związków z działalnością przedsiębiorstw państwowych, terenowych i zarządzanych centralnie oraz rzemiosła są rady narodowe jako terenowe organy władzy państwowej. Kontrolują one również działalność s. w zakresie i w trybie ustalonym odrębnymi przepisami oraz udzielają im różnego rodzaju pomocy (przydział środków produkcji, kredytów bankowych, masy towarowej, lokali). Obecnie w Polsce działają następujące typy s.: 1. budownictwa mieszkaniowego, zrzeszone w Centralnym Związku Spółdzielni Budownictwa Mieszkaniowego; 2. mleczarskie, zrzeszone w Centralnym Związku Spółdzielni Mleczarskich; 3. ogrodnicze i pszczelarskie, zrzeszone w Centrali Spółdzielni Ogrodniczych; 2. oszczędnościowo-pożyczkowe rolnicze i miejskie, zrzeszone w Centralnym Związku Spółdzielni Oszczędnościowo-Pożyczkowych; 5. pracy, zrzeszone w Centralnym Związku Spółdzielczości Pracy; 6. rolniczo-produkcyjne, zrzeszone w Centralnym Związku Rolniczych Spółdzielni Produkcyjnych; 7. spożywców, zrzeszone w Związku Spółdzielni Spożywców „Społem”; 8. zaopatrzenia i zbytu, gminne s. „Samopomoc Chłopska”, zrzeszone w Centrali Rolniczej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska”.
