Wartość dodatkowa (m), część wartości towarów wytworzonych przez robotników najemnych, przywłaszczona bez ekwiwalentu przez kapitalistów i stanowiąca źródło dochodu wszystkich żyjących z wyzysku klas i warstw społeczeństwa kapitalistycznego. Kapitalistyczne stosunki produkcji oparte są na prywatnokapitalistycznej własności podstawowych środków produkcji (maszyn, urządzeń fabrycznych itp.); robotnicy pozbawieni są własności środków produkcji, a tym samym możliwości pracowania we własnych warsztatach. Aby utrzymać się przy życiu, muszą oni sprzedawać swoją siłę roboczą; w ten sposób siła robocza staje się towarem, jest kupowana i sprzedawana. Przekształcenie jej w towar stanowi podstawowy warunek przekształcenia produkcji towarowej w kapitalistyczną. Jeśli kapitalista zapłacił robotnikowi równowartość towarów wchodzących w skład środków niezbędnych do utrzymania robotnika i jego rodziny oraz kosztów zdobycia przez niego odpowiednich kwalifikacji, to opłacił całkowicie wartość siły roboczej. Siła robocza jest jednak towarem szczególnym, przy czym charakter jej jako towaru polega głównie na tym, że w procesie jej użytkowania powstaje wartość większa od wartości samej siły roboczej. Załóżmy, że dzienne koszty utrzymania amerykańskiego robotnika zgodnie ze standardem życiowym robotników w tym kraju, kosztami wykształcenia itd., wynoszą 10 dol. Jeśli więc kapitalista zapłacił robotnikowi 10 dol., zapłacił mu pełną wartość Jego siły roboczej. Załóżmy następnie, że pracując 8 godz. dziennie robotnik wytwarza w ciągu godziny nową wartość równą 2,5 dol. W tym przypadku sama siła robocza warta jest 10 dol. dziennie, a wytwarza nową wartość w wysokości 20 dol. dziennie; kapitalista opłacił pełną wartość siły roboczej, a mimo to otrzymał 10 dol. w.d. Z punktu widzenia procesu wytwarzania w.d. można zatem podzielić dzień roboczy na dwie części: w jednej z nich robotnik odtwarza wartość swojej siły roboczej lub płacy (niezbędny czas pracy), w drugiej zaś — pracuje już ,,za darmo” bez ekwiwalentu i wytwarza w.d. (dodatkowy czas pracy). Użytkowanie nabytej przez kapitalistę siły roboczej polega na pracy robotnika. Wobec tego, że wszystkie materialne czynniki produkcji (środki produkcji, siła robocza) stanowią własność kapitalisty, rezultat pracy również jest jego własnością, a każda godzina pracy robotnika dostarcza mu nowej wartości. Ilość w.d. zależy od długości czasu pracy i jej intensywności. Pewien wpływ na nią ma również wydajność pracy, mimo że jest to przeważnie wpływ pośredni. Tworzenie w.d. jest kapitalistyczną formą wyzysku i stanowi źródło konfliktu między kapitałem a pracą. Kapitalistów interesuje zwiększenie w.d., robotnicy natomiast walczą o podwyżkę płac. Można zatem stwierdzić, że w.d.: 1. powstaje w dodatkowym czasie pracy, a więc jest częścią wytworzonej przez robotników wartości, przywłaszczaną bez ekwiwalentu przez kapitalistów; 2. tworzona jest dzięki szczególnej właściwości siły roboczej jako towaru, mianowicie dzięki zdolności wytwarzania wartości większej od wartości siły roboczej; 3. kapitalista może ją sobie przywłaszczyć dzięki temu, że jest właścicielem środków produkcji, kapitału; 4. stanowi nadwyżkę wartości ponad pierwotnie wyłożoną przez kapitalistę sumę wartości; 5. jest szczególną, charakterystyczną dla kapitalizmu formą wyzysku bezpośrednich producentów. Twórcą teorii w.d. jest Marks; wprawdzie również przed nim problematyką wyzysku zajmowali się liczni ekonomiści i socjologowie, zwłaszcza zaś klasyczni ekonomiści burżuazyjni oraz socjaliści utopijni — jednak dopiero Marks stworzył właściwą, naukową teorię w.d. Klasyczni burżuazyjni ekonomiści utożsamiali w.d. z jedną z zewnętrznych form jej przejawiania się. Niektórzy z nich utożsamiali ją z zyskiem handlowym, inni — z zyskiem kapitału przemysłowego, jeszcze inni — z procentem lub rentą gruntową. Marks natomiast udowodnił, że w.d. należy rozpatrywać niezależnie od zewnętrznych form jej przejawiania się, oraz że stanowi ona źródło wszystkich tych form dochodu klas posiadających. Teoria w.d. K. Marksa stanowi „kamień węgielny” (Lenin) całej jego teorii ekonomicznej; jest podstawą socjalizmu naukowego; za pomocą tej teorii Marks wyjaśnił, że ustrój kapitalistyczny różni się od poprzednich formacji społecznych (niewolnictwa,feudalizmu) formą wyzysku. Teoria w.d. pozwoliła Marksowi wyjaśnić wszystkie główne kategorie ekonomiczne społeczeństwa burżuazyjnego:zysk, rentę, procent, dywidendę, podział kapitału na stały i zmienny (kapitał stały i zmienny), przyczyny cyklicznego rozwoju kapitalizmu, a więc występowania kryzysów i depresji, okresów ożywienia i prosperity (cykl koniunkturalny). Teoria w.d. umożliwiła Marksowi wyjaśnienie konfliktów i sprzeczności kapitalistycznego sposobu produkcji, a przede wszystkim podstawowy konflikt między kapitałem a pracą. Dzięki niej mógł on udowodnić w sposób naukowy nieuchronność zastąpienia kapitalizmu przez wyższą formację społeczną socjalizm. Formułując prawo w.d. jako absolutne prawo kapitalistycznego sposobu produkcji, Marks nie tylko udowodnił, że podstawą tego sposobu produkcji jest wyzysk, lecz również ujawnił jego mechanizm. Z punktu widzenia metod otrzymywania w.d. rozróżnia się w.d. bezwzględną i względną; w.d. bezwzględna — powstaje przez przedłużenie dnia roboczego poza niezbędny czas pracy i zwiększenie natężenia (intensywności) pracy; im dłuższy dzień roboczy i im bardziej intensywna praca, tym większą w.d. otrzymują kapitaliści; w.d. względna — stanowi obiektywny rezultat postępu techniki i wzrostu wydajności pracy; zastosowanie bardziej doskonałej techniki pozwala produkować taniej (mniejszym nakładem pracy 1 innych środków) środki utrzymania klasy robotniczej; w wyniku tego czas pracy, który robotnik musi przeznaczać na odtworzenie wartości swojej siły roboczej (płacy roboczej), ulega skróceniu; im bardziej wydajna Jest praca ludzka, tym mniej czasu trzeba na odtworzenie wartości siły roboczej, tym więcej czasu (zakładając niezmienną długość dnia roboczego) pozostaje na wytworzenie w.d. W praktyce główne korzyści postępu technicznego i wzrostu wydajności pracy ludzkiej przypadają klasom posiadającym; w wyniku tego procesu w miarę rozwoju kapitalizmu dodatkowy czas pracy stosunkowo wzrasta, a czas niezbędny ulega zmniejszeniu. Szczególną rolę w rozwoju produkcji kapitalistycznej odgrywa w.d. nadzwyczajna. Walka konkurencyjna (konkurencja) zmusza każdego kapitalistę do troski o zmniejszenie indywidualnego czasu pracy w jego zakładzie produkcyjnym. Metodą uzyskania tego może okazać się zastosowanie techniki nowszej niż powszechnie stosowana w danej gałęzi przemysłu, co pozwala skrócić niezbędny czas pracy robotników i zwiększyć wydajność ich pracy (w ciągu 1 godz. pracy robotników w tym zakładzie będzie np. tworzona wartość równa wynikom 1,2 godz. pracy w innych zakładach). Podczas gdy we wszystkich zakładach na odtworzenie wartości płacy roboczej robotnika trzeba np. 4 godz. pracy, w danym zakładzie, dzięki wyższej wydajności pracy, potrzeba tylko nieco więcej niż 3 godz. Przy jednakowej długości dnia roboczego w.d. wytwarzana przez robotników tego zakładu będzie większa niż w innych zakładach. Oczywiście stan taki będzie istniał jedynie w okresie, w którym zastosowanie nowoczesnej techniki nie jest powszechne i daje przywileje jednemu zakładowi lub kilku zakładom. Marksowska teoria w.d. ukazuje więc siły napędowe postępu techniki w warunkach kapitalizmu, przynoszącego z kolei ogromny wzrost wydajności pracy, charakteryzujący kapitalistyczny sposób produkcji. Badając czynniki powodujące wzrost wydajności pracy, a zwłaszcza zastosowanie nowoczesnej techniki, Marks wskazał następujące stadia w rozwoju kapitalizmu; 1. kooperacji prostej; 2. manufaktury; 3. wielkiego przemysłu fabrycznego, opartego na systemie maszynowym. Wielki przemysł maszynowy stanowi właściwą dla kapitalizmu bazę techniczną; wieńczy on — zdaniem Marksa — proces realnego podporządkowania pracy kapitałowi. W.d. jest kategorią abstrakcyjną; w codziennym życiu ekonomicznym nie występuje w sposób bezpośredni i namacalny. Marksowska analiza przekształcenia w.d. w zysk, zysku — w zysk przeciętny, a wartości — w cenę produkcji i analiza kształtowania się zysku monopolowego stanowią zatem niezbędne uzupełnienie marksowskiej teorii w.d.
