Własność środków produkcji, historycznie określony stosunek społeczny, wyrażający różne formy przynależności środków produkcji do pewnych jednostek, grup lub klas społecznych i dający możność określonego dysponowania dobrami wytworzonymi za pomocą tych środków. Wytwarzanie dóbr materialnych, ich podział i wymiana odbywają się zawsze w historycznie określonych stosunkach produkcji, których podstawowym elementem jest forma w.ś.p. Określa ona w czyim posiadaniu są środki produkcji, Jaka jest sytuacja poszczególnych klas i grup społecznych w procesie produkcji oraz w jakich formach i w czyim Interesie dokonuje się podziału wytworzonego dochodu. W tym sensie determinuje ona strukturą klasową społeczeństwa oraz wzajemne stosunki między ludźmi w procesie gospodarowania, chociaż na zewnątrz własność występuje w postaci zabezpieczonego prawem posiadania określonych dóbr, a więc w postaci stosunku człowieka do rzeczy. Społeczna w.ś.p. stanowi więc ekonomiczną podstawę ustroju socjalistycznego. Z własności tej wynika bowiem bezpośrednie podporządkowanie całego procesu gospodarowania materialnym i kulturalnym potrzebom społeczeństwa, konieczność centralnego planowania oraz podział dochodu przeznaczonego do konsumpcji wg kryterium ilości i jakości pracy -wydatkowanej dla społeczeństwa. Formy w.ś.p., a tym samym stosunki ekonomiczno-społeczne zmieniają się co pewien czas na skutek postępującego stale rozwoju sił wytwórczych społeczeństwa. W okresie wspólnoty pierwotnej niezwykle niski rozwój sił wytwórczych i całkowita zależność człowieka od przyrody wymagały wspólnego władania prymitywnymi środkami produkcji, wspólnej pracy i podziału. Dalszy rozwój sił wytwórczych i związany z nim podział pracy doprowadził do pojawienia się produktu dodatkowego (nadwyżki nad bieżącą konsumpcją), który był przywłaszczany przez określone grupy społeczne. Doprowadziło to do rozkładu wspólnoty pierwotnej i powstania prywatnej własności. Podstawę prywatnej w.ś.p. może stanowić własna praca wytwórcy i członków Jego rodziny lub — gdy uruchomienie nagromadzonych środków nakładem własnej pracy staje się niemożliwe — praca cudza, oparta na wyzysku człowieka pozbawionego środków produkcji przez właściciela środków. W zależności od charakteru i sposobu łączenia środków produkcji z cudzą pracą ukształtowały się w historii rozwoju społecznego różnego typu stosunki produkcji. W epoce niewolnictwa zarówno środki produkcji, Jak i niewolnicza siła robocza, pozbawiona ochrony prawnej i nakłaniana do pracy przymusem pozaekonomicznym, stanowiły własność właścicieli niewolników. Własność feudalna (feudalizm) opierała się na przywiązaniu chłopa do ziemi, szerokim stosowaniu przymusu pozaekonomicznego, zapewniając chłopu poddanemu tylko częściową ochronę prawną. Własność kapitalistyczna (-> kapitalizm) charakteryzuje się całkowitym oddzieleniem w.ś.p. od siły roboczej. Bezpośredni wytwórca (robotnik) stał się człowiekiem wolnym (niezależnym od kapitalisty w sensie prawnym i osobistym), lecz jednocześnie pozbawionym środków produkcji. Łączenie kapitalistycznej w.ś.p. z siłą roboczą odbywa się na zasadzie wolnego najmu pracowników wynagradzanych w formie płacy pieniężnej. Kapitalistyczny system produkcji w odróżnieniu od innych formacji społecznych opiera się na przymusie ekonomicznym, wynikającym z konieczności zdobywania niezbędnych środków do życia przez ludzi pozbawionych środków produkcji. W procesie rozwoju kapitalistycznych sił wytwórczych zachodzą również określone zmiany w formach kapitalistycznej własności. Prywatna własność poszczególnych kapitalistów, która dominowała do końca XIX w., zaczęła być zastępowana formą własności zorganizowanej w postaci różnego rodzaju spółek monopolistycznych. We współczesnym kapitalizmie rozwija się również własność państwowo-kapitalistyczna (kapitalizm państwowo-monopolistyczny), co jest dowodem przeżywania się prywatnokapitalistycznej własności i jej niezdolności do skutecznego rozwiązywania ważnych problemów społeczno-gospodarczych. Rozwój własności państwa burżuazyjnego nie narusza podstaw systemu kapitalistycznego ani automatycznie nie prowadzi do ustroju socjalistycznego. Własność państwowa jest określona klasowym charakterem władzy, znajdującej się pod wpływem wielkiego monopolistycznego kapitału. Rewolucja socjalistyczna (socjalizm) prowadzi do likwidacji własności prywatnej, eliminując w ten sposób ekonomiczną podstawę wyzysku jednej klasy społecznej przez drugą. Tworzona na Jej miejsce własność socjalistyczna występuje w formie własności państwowej (ogólnonarodowej) i spółdzielczej (grupowej). Własnością ogólnonarodową dysponuje państwo socjalistyczne, które zarządza nią w sposób zapewniający społeczną kontrolę i współudział klasy robotniczej w stopniu i w formach odpowiadających osiągniętemu rozwojowi gospodarczemu i warunkom społeczno-politycznym danego kraju. Własność państwowa powstaje w wyniku przejęcia własności państwa burżuazyjnego oraz wywłaszczenia wielkiej burżuazji i obszarnictwa, dalszy zaś jej rozwój Jest wynikiem akumulacji środków państwowych i ich wykorzystania do powiększenia ogólnego zasobu majątku narodowego. Spółdzielcza forma własności powstaje natomiast przez dobrowolne połączenie środków produkcji, przede wszystkim drobnotowarowych wytwórców, a także zrzeszenia się konsumentów. Własność państwowa spełnia w stosunku do własności spółdzielczej nadrzędną funkcję, bowiem określa ona kierunek Jej rozwoju. Ustalenie prawidłowego zakresu działania obu tych form socjalistycznej własności oraz ukształtowanie między nimi właściwych stosunków ma ogromne znaczenie dla dalszego umacniania i rozwoju gospodarki socjalistycznej oraz szerszej mobilizacji społecznej inicjatywy mas pracujących.
