Konkurencja (pojęcie ogólne), walka przedsiębiorców o korzyści ekonomiczne uzyskiwane przy sprzedaży towarów oraz przy zaopatrzeniu w środki produkcji i siłę roboczą. K. jest zjawiskiem występującym wszędzie tam, gdzie istnieje prywatna własność środków produkcji oraz gospodarka towarowa. Maksymalny rozwój osiąga k. w kapitalizmie. Kapitalistyczna k. jest walką kapitalistów o zapewnienie sobie jak największych zysków. Narzędziami w tej walce są: 1. cena (żądana lub zaoferowana); 2. ilości produktu dostarczane na rynek lub skupywane na rynku; 3. zmiana jakości lub rodzaju produktu; 4. reklama. Hasłem burżuazji w walce z przeżytkami feudalizmu była wolna k., tj. nie skrępowana żadnymi przepisami administracyjnymi; przede wszystkim była ona jednak koniecznością ekonomiczną podyktowaną stanem sił wytwórczych. Wolna k. stała się istotnym warunkiem żywiołowego rozwoju gospodarki kapitalistycznej, jaki się dokonał w ciągu XIX w. Zaostrzając bodźce ekonomiczne wolna k. przyspieszała akumulację, postęp techniczny i zapewniała intensywne, choć bynajmniej niepełne wykorzystanie zdolności produkcyjnych. Wolna k. była największym atutem systemu kapitalistycznego i dlatego została przez naukę burżuazyjną wyidealizowana. Postulaty wolnej k. sformułował po raz pierwszy F. Quesnay, lecz nadał im szerszy rozgłos A. Smith. Naukowej analizy k. kapitalistycznej dokonał Marks w Kapitale. Wykazał on związek między wolną k. i anarchią produkcji kapitalistycznej a działaniem praw gospodarki towarowej w warunkach kapitalistycznej własności środków produkcji. Przy istnieniu drobnej produkcji towarowej k. prowadzi do rozwarstwienia producentów, wzbogacenia jednych i zubożenia innych. Powoduje to wyłonienie się spośród drobnych producentów kapitalistów oraz przekształcanie rzesz zrujnowanych przez k. wytwórców w robotników najemnych. Stwarzając warunki nieskrępowanego wykorzystywania prywatnej własności środków produkcji kapitalizm potęguje zarówno progresywne (dla rozwoju techniki), jak i rujnujące skutki k. Marks odróżniał k. wewnątrz poszczególnych gałęzi produkcji od k. między kapitalistami różnych gałęzi. K. wewnątrz gałęzi toczy się o warunki i wielkość sprzedaży. Wartość rynkowa towarów określana jest przez warunki produkcji przedsiębiorstw dostarczających podstawową masę towarów na rynek. A zatem przedsiębiorstwa lepiej zorganizowane lub dysponujące nowocześniejszym aparatem technicznym realizują zysk nadzwyczajny, przedsiębiorstwa zaś, których koszty produkcji są wyższe od przeciętnych w danej gałęzi nie są w stanie realizować nawet zysku przeciętnego. Zmusza to przedsiębiorstwa bardziej zacofane do naśladowania rozwiązań technicznych i organizacyjnych przedsiębiorstw przodujących (otrzymujących zysk przeciętny plus zysk nadzwyczajny). W ten sposób k. wewnątrz gałęzi wywołuje tendencję do postępu technicznego i jednocześnie prowadzi do likwidacji najsłabszych przedsiębiorstw, które nie potrafią unowocześnić produkcji. Nietrwałość zysku nadzwyczajnego, który znika w momencie wyrównania poziomu techniczno-organizacyjnego w większości przedsiębiorstw danej gałęzi, jest stałym bodźcem do stosowania postępu technicznego. K. między gałęziami produkcji toczy się o stopę zysku. Wolne kapitały przepływają z gałęzi o niższej do gałęzi o wyższej stopie zysku, powodując tam zaostrzenie walki konkurencyjnej. Jednocześnie stosunkowa obfitość kapitału w gałęziach o wyższej stopie zysku sprzyja wyrównaniu się poziomu technicznego przedsiębiorstw w tych gałęziach i prowadzi do przejściowego zaniku zysków nadzwyczajnych. W gałęziach, w których powstał relatywny brak kapitału, k. słabnie i istnieje tendencja do przewyższania podaży przez popyt, co sprzyja wzrostowi cen. Prowadzi to ostatecznie do zmniejszenia pierwotnych różnic w poziomie zysków w różnych gałęziach i rodzi tendencję do ustalenia się przeciętnej dla całej gospodarki stopy zysku. Nie osłabia to k., która wybucha z nową siłą przy każdej zmianie poziomu zysków wywołanej postępem techniki, popytem itd. W drugiej połowie XIX w. z wielką siłą wystąpiły procesy koncentracji i centralizacji kapitału. W większości gałęzi przemysłu powstały potężne monopole dyktujące ceny odbiorcom i realizujące wyższe zyski. Na dalekosiężne skutki koncentracji i centralizacji kapitału pierwsi zwrócili uwagę marksiści. Marks jeszcze w Nędzy filozofii, a później w Kapitale uzasadnił tezę, że k. prowadzi do monopolu, a monopol rodzi z kolei k. Teza ta została potem rozwinięta na podstawie doświadczeń późniejszej epoki. Szczególną rolę odegrały w tej dziedzinie prace Lenina oraz R. Hilferdinga, R. Luksemburg, K. Kautsky’ego i J. Marchlewskiego (1866—1925). W swojej pracy Imperializm jako najwyższe stadium kapitalizmu Lenin zwrócił szczególną uwagę na procesy koncentracji produkcji i kapitału, stanowiące podstawy rozwoju monopoli. Panowanie monopoli w gospodarce, zlanie się kapitału przemysłowego z bankowym, pogłębienie się politycznych i socjalnych sprzeczności w krajach rozwiniętych i zacofanych oraz powstanie systemu kolonialnego przekształca kapitalizm wolnokonkurencyjny w imperializm. W okresie imperializmu k. zostaje zaostrzona i pogłębiona przede wszystkim w wyniku większej potęgi ekonomicznej reprezentowanej przez walczące przedsiębiorstwa lub ugrupowania oraz w wyniku zaostrzenia nierównomiernego rozwoju kapitalizmu. Lenin wymienia następujące nowe formy walki konkurencyjnej w okresie imperializmu: 1. pozbawienie konkurenta surowców; 2. pozbawienie siły roboczej; 3. pozbawienie dostaw; 4. pozbawienie zbytu; 5. opanowanie aparatu sprzedaży; 6. świadome obniżanie cen w celu zrujnowania nie zmonopolizowanych konkurentów; 7. pozbawienie kredytu; 8. ogłoszenie bojkotu. Marksiści zajmujący się problematyką monopoli podkreślali, że pierwszym następstwem monopolizacji jest powszechny wzrost cen, wyzysk konsumentów. Szczególnie dużą uwagę tej stronie działalności monopoli poświęcił Marchlewski.
