Marksizm-Leninizm, zwarty system poglądów filozoficznych, światopoglądowych, ideologicznych, ekonomicznych i społeczno-politycznych. Stanowi podstawę teoretyczną ruchu komunistycznego i robotniczego oraz jego ideologię. Zawiera on; światopogląd, ideowy program, strategię i taktykę rewolucyjnej walki przeciw kapitalizmowi, teorię rewolucji socjalistycznej, dyktatury proletariatu i teorię budownictwa socjalistycznego. Odzwierciedla obiektywne prawa rozwoju rzeczywistości (przyrody i społeczeństwa), uogólnia doświadczenia walki klasowej, którą prowadziły i prowadzą masy ludowe przeciw różnym formom wyzysku, ucisku i niesprawiedliwości społecznej. Będąc teorią ciągle rozwijającą się, opartą na praktyce życia społecznego i doświadczeniu płynącym z walki klas, jest on wytyczną działania. Fundamentalne zasady marksizmu sformułowane zostały w drugiej połowie XIX w., w okresie, w którym rozwój stosunków kapitalistycznych w największych krajach Europy zachodniej odsłaniał coraz bardziej sprzeczności kapitalistycznego sposobu produkcji i systemu społecznego. Okres ten charakteryzował się wzmożonym wyzyskiem robotników i pierwszymi starciami proletariatu z właścicielami fabryk oraz stopniowym uwstecznianiem politycznym burżuazji. W rezultacie zaostrzających się konfliktów społecznych, ujawniał się coraz bardziej proces rozszczepiania się społeczeństwa kapitalistycznego na dwie przeciwstawne sobie wrogie klasy — burżuazję i proletariat. Wyrazem wzrastającej świadomości klasowej proletariatu były nie tylko coraz liczniejsze wystąpienia robotników przeciwko burżuazji, lecz również tworzenie się pierwszych organizacji robotniczych. W 1836 powstała w Paryżu tajna organizacja niemieckich emigrantów pod nazwą Związek Sprawiedliwych. W 1847 z inicjatywy K. Marksa i F. Engelsa przekształciła się ona w Związek Komunistów, którego programem stał się Manifest Komunistyczny. Marksizm powstał jako rewolucyjna ideologia, której celem było przekształcenie życia społecznego w interesie najbardziej postępowej klasy społecznej — klasy robotniczej. Formułując program rewolucyjnej zmiany stosunków ekonomicznych i społecznych Marks i Engels pisali: „Spośród wszystkich klas, które są dziś przeciwstawne burżuazji jedynie proletariat jest klasą rzeczywiście rewolucyjną”. Marksizm ukształtował się na gruncie krytycznego przewartościowania i syntetycznego ujęcia przez Marksa i Engelsa całokształtu osiągnięć ówczesnej myśli filozoficznej, ekonomicznej, społecznej i politycznej. Tworząc i rozwijając swoją teorię nawiązali oni bezpośrednio do trzech głównych prądów ideowych epoki, w której działali, mianowicie: klasycznej filozofii niemieckiej, angielskiej ekonomii politycznej oraz francuskiego komunizmu i socjalizmu utopijnego. Stąd też mówi się o trzech bezpośrednich źródłach teoretycznych i ideowych marksizmu. Ponadto dokonali oni analizy dorobku nauk historycznych oraz uogólnili w kategoriach filozoficznych wielkie odkrycia z pierwszej połowy XIX w. w dziedzinie nauk przyrodniczych. Zbudowali oni teorię, która obejmuje trzy zasadnicze, ściśle ze sobą zespolone części: filozofię, ekonomię polityczną i teorię socjalizmu (komunizmu) naukowego. Filozofia marksizmu, zwana materializmem dialektycznym i historycznym, jest nauką o najogólniejszych prawach ruchu i rozwoju całej rzeczywistości: przyrody, społeczeństwa i myślenia ludzkiego. Marksistowska ekonomia polityczna zajmuje się badaniem praw rządzących procesami produkcji, podziału i wymiany środków służących do zaspokajania ludzkich potrzeb. Marksistowska teoria socjalizmu jest ideologią naukową, która wychodząc z krytyki ustroju opartego na prywatnej własności środków produkcji wskazuje cele rewolucyjnego działania klasie robotniczej i jej partii (teoria rewolucji socjalistycznej, teoria dyktatury proletariatu), formułuje program przebudowy ustroju społecznego i wskazuje środki społecznego działania, opracowuje metody walki, które prowadzą do realizacji zasad równości i sprawiedliwości społecznej (strategia i taktyka walki rewolucyjnej), wytycza etapy walki rewolucyjnej i budownictwa socjalistycznego. Po śmierci Marksa i Engelsa kontynuatorem marksizmu był W. I. Lenin. Podobnie do swoich poprzedników rozwijał on filozofię, ekonomię polityczną i teorię socjalizmu naukowego w ścisłym związku z potrzebami ruchu robotniczego, na podstawie analizy odkryć naukowych, dokonanych w różnych dziedzinach wiedzy. Analizując nie znane klasykom procesy społeczne i wyniki badań nauk szczegółowych, dokonał on istotnego kroku w rozwoju marksizmu. Pozostawił olbrzymi dorobek w dziedzinie filozofii, teorii rozwoju społecznego, ekonomii politycznej, teorii państwa, prawa i rewolucji, strategii i taktyki walki rewolucyjnej, teorii wychowania, kultury i moralności. Zapoczątkował nowy etap w dziejach marksizmu — etap marksizmu-leninizmu. Lenin skonkretyzował bądź też rozwinął wiele podstawowych wątków marksizmu. W pierwszym okresie twórczości Lenin koncentrował się na problemach związanych z procesem społecznym. W walce z „narodnikami”, „legalnymi marksistami”, „ekonomistami” rozwinął marksistowską teorię formacji społeczno-ekonomicznych, problematykę determinizmu historycznego, roli subiektywnych czynników rozwoju społecznego, roli mas, partii i świadomości w procesie społecznym. Od upadku rewolucji 1905 aż do I wojny światowej uwaga Lenina skoncentrowana była na walce z różnego rodzaju deformacjami marksizmu, w tym głównie z rewizjonizmem różnych odcieni. Rozwinął, skonkretyzował i zweryfikował — w trakcie konfrontacji z rewizjonizmem różnych odmian — podstawowe kategorie materializmu dialektycznego i historycznego, zwłaszcza zaś teorię poznania. W pracy Materializm a empiriokrytycyzm Lenin uogólnił najnowsze odkrycia przyrodoznawstwa, przeprowadził gruntowną krytykę idealizmu subiektywnego (machizmu, agnostycyzmu, idealizmu „fizycznego”, pragmatyzmu) oraz sprecyzował wiele podstawowych tez i pojęć filozofii marksizmu. Zwłaszcza dużo uwagi poświęcił problemowi materii, analizując szczegółowo jej atrybuty (ruch, przestrzeń, czas, przyczynowość) oraz teorii poznania ze szczególnym uwzględnieniem teorii prawdy. W latach poprzedzających I wojnę światową, a zwłaszcza w czasie jej trwania (do wybuchu Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej), Lenin koncentrował się na dialektyce materialistycznej, wyjaśniając jej podstawowe kategorie i tezy w kontekście analiz rzeczywistego procesu społecznego. Analizując procesy zachodzące w kapitalizmie Lenin wykrył nowe sprzeczności ustroju kapitalistycznego. Ujawnił on zwłaszcza fakt nierównomierności jego rozwoju w różnych krajach. Kapitalizm — stwierdzał Lenin — wszedł w nową fazę rozwoju, w okres imperializmu. Lenin dał głęboką i wszechstronną charakterystykę i analizę tej nowej fazy kapitalizmu w pracy Imperializm jako najwyższe stadium kapitalizmu. Pogłębił w niej i skonkretyzował marksistowską teorię rozwoju społecznego. Analizując współczesny sobie etap rozwoju społeczeństwa kapitalistycznego, Lenin doszedł do wniosku, że kapitalizm może być obalony w jednym, odrębnym kraju oraz że teza wysunięta przez Marksa i Engelsa o jednoczesnym zwycięstwie socjalizmu na całym świecie była aktualna tylko w ówczesnych warunkach, wynikała z aktualnego na owe czasy układu sił klasowych. Teza Lenina o możliwości zwycięstwa rewolucji w jednym kraju miała historyczne znaczenie. Kierując się wskazaniami Lenina, partia bolszewicka poprowadziła klasę robotniczą Rosji do walki o obalenie kapitalizmu i zbudowanie ustroju socjalistycznego. Wielka Rewolucja Październikowa potwierdziła w pełni słuszność stanowiska Lenina. Rozwijając teorię marksizmu Lenin przestrzegał zasady pryncypialnej wierności metodzie marksizmu i przeciwstawiał się konsekwentnie wszystkim tendencjom zmierzającym do jakichkolwiek ustępstw na rzecz idealizmu i burżuazyjnej ideologii. Stał na stanowisku, że marksista pretendujący do roli kontynuatora teorii Marksa i Engelsa, aby móc zrozumieć trwałe elementy marksizmu i opanować jego metodę, musi przyswoić sobie cały teoretyczny dorobek, do którego oni nawiązali. „Komunistą można stać się tylko wtedy — pisał Lenin — gdy wzbogaci się swą pamięć znajomością całego tego dorobku, który stworzyła ludzkość”. M.-l. uogólniając rezultaty naukowego poznania oraz główne dążenia ideowe i światopoglądowe klasy robotniczej, jej stosunek do przetwarzanego przez pracę produkcyjną świata przyrody, do przeobrażanego w wyniku rewolucji świata stosunków międzyludzkich, pełni wiele istotnych funkcji społecznych. Po pierwsze, m.-l. określa ściśle związane z procesami przemiany aktualnej rzeczywistości nasze możliwości poznawcze, metody i sposoby dochodzenia do obiektywnej prawdy. Precyzuje stale wzbogacany przez rozwój praktyki ludzkiej i wyniki badań nauk szczegółowych ogólny obraz tego świata, wyjaśnia jego strukturę, właściwości oraz prawa rządzące jego rozwojem. Mówimy więc, że pełni on funkcję naukową i metodologiczną. Po drugie, m.-l. wypowiada się z klasowego proletariackiego punktu widzenia na temat miejsca człowieka we wszechświecie i życiu zbiorowym, możliwości, szans i sposobów jego działania zmierzających do przekształcenia aktualnej rzeczywistości, a zatem na temat przemiany świata, zgodnego z dążeniami rewolucyjnego ruchu robotniczego, z założeniami socjalistycznego humanizmu. Spełnia więc rolę ideologii naukowej klasy robotniczej i wszystkich ludzi pracy. Po trzecie, m.-l. będąc uogólnieniem dorobku naukowego ludzkości stanowi to, co nazywamy naukowym poglądem na świat. Spełnia zatem on również funkcję światopoglądową.
