Umowy w obrocie uspołecznionym, umowy mające na celu prawidłowe funkcjonowanie obrotu uspołecznionego. Gospodarka socjalistyczna jest gospodarką towarowo-pieniężną. Wymiana w obrębie uspołecznionego sektora gospodarki (obrót uspołeczniony) jest obrotem towarowym. Uczestnicy tego obrotu, tj. przedsiębiorstwa państwowe, spółdzielnie i inne jednostki gospodarki uspołecznionej, kształtują więzi wymienne w formie umów. Najczęściej spotykanymi typami u. w o.u. są umowy sprzedaży, dostawy, o współpracę i kooperację gospodarczą, inwestycyjne, o prace projektowe, wdrożeniowe, o prace naukowo-badawcze, o przewóz, spedycji i kredytowe. Umowa jest instytucją prawa cywilnego. Przez umowę rozumie się zgodne oświadczenie woli dwóch (lub więcej) stron, zmierzające do wywołania skutków cywilnoprawnych. Skutkiem prawnym umowy jest powstanie (a także zmiana i ustanie) stosunku prawnego. Dzięki umowom więzi wymienne uzyskują formę stosunków prawnych przede wszystkim w postaci cywilnoprawnych zobowiązań do wykonania wzajemnych świadczeń stron zawierających umowę (np. zobowiązanie do przeniesienia własności towaru, zobowiązanie wykonania usługi, zobowiązanie do zapłaty określonej kwoty pieniężnej). Jednostki gospodarki uspołecznionej są wykonawcami narodowych planów gospodarczych i pośrednim celem zawieranych przez nie umów jest wykonanie zadań planowych. Niewykonanie umów lub nienależyte ich wykonywanie godzi w prawidłowe zaopatrzenie przedsiębiorstw, rodzi tendencje do tworzenia zbędnych zapasów, prowadzi do nierytmiczności produkcji i w konsekwencji do zakłóceń w wykonywaniu narodowych planów gospodarczych. Funkcją u. w o.u. jest przede wszystkim umacnianie więzi wymiennych między uczestnikami tego obrotu. Jeżeli jedna ze stron nie wykonuje zobowiązania wynikającego z zawartej umowy, druga może dochodzić wykonania tego zobowiązania za pomocą postępowania arbitrażowego. W przypadku gdy realne wykonanie zobowiązania z winy jednej ze stron stało się niemożliwe, druga dochodzi wynagrodzenia szkody powstałej wskutek niewykonania zobowiązania lub kar umownych, jeżeli obowiązek zapłaty wynika z przepisów prawa lub umowy. Sankcje więc za niewykonanie umowy są sankcjami majątkowymi. Skuteczne są one Jednak tylko wówczas, gdy uczestnik obrotu jest na nie wrażliwy. Wrażliwość ta zależy od sposobu oceny działalności przedsiębiorstwa. Jeżeli przedsiębiorstwo jest oceniane na podstawie wykonania przez nie rzeczowych wskaźników planu, np. na podstawie wskaźnika produkcji globalnej lub towarowej, to sankcje majątkowe nie skutkują i umowy nie są w stanie należycie spełniać funkcji umacniania więzi gospodarczych między uczestnikami obrotu. Niezbędną zatem przesłanką spełniania przez nie zadań jest taki sposób oceny przedsiębiorstw, w którym szczególną wagę przywiązuje się do miernika syntetycznego w postaci zysku (suma zysku, stopa zysku). Tylko konsekwentna realizacja zasady rozrachunku gospodarczego i będąca jego elementem ocena działalności przedsiębiorstwa na podstawie zysku może tworzyć w przedsiębiorstwach dostatecznie silne obawy przed sankcjami i zapewnić poważne traktowanie przez nie swoich zobowiązań wynikających z umów. Funkcją u. w o.u. jest również konkretyzowanie więzi wymiennych między uczestnikami tego obrotu. Konkretyzacja ta ma istotne znaczenie zarówno dla producenta towaru, jak i dla nabywcy. Usprawnia ona więź wymienną, zapobiega wytwarzaniu produktu nie odpowiadającego potrzebom odbiorcy, a więc marnotrawstwu pracy żywej i uprzedmiotowionej. Jednocześnie zapewnia odbiorcy otrzymanie towaru zaspokajającego jego wymagania i zapobiega zakłóceniom w jego działalności gospodarczej. Konkretyzowanie więzi wymiennej w umowie następuje przez określenie obowiązków stron w postanowieniach umowy, np. umowy sprzedaży większych partii towaru, nie ograniczają się do określenia ilości towaru i ew. ceny (w przypadku gdy cena nie jest ustalona przez przepisy), lecz zawierają oznaczenie miejsca dostawy, terminów dostawy, jakości towaru, środków transportu towaru, opakowania i sposobów zapłaty. Przepisy prawa w wielu wypadkach determinują określone elementy więzi umownej. Do takich przepisów należą np. przepisy o cenach obowiązujących, jakości i normach technicznych, opakowaniach, sposobie zapłaty. Elementy więzi nie uregulowane za pomocą bezwzględnie obowiązujących przepisów prawa kształtują strony w postanowieniach umowy. Do ważności umowy wystarcza, aby strony określiły w niej tylko jej postanowienia istotne. W odniesieniu do każdego typu umowy prawo określa, jakie postanowienia uważane są za istotne, np. w umowie sprzedaży za istotne uważane są postanowienia określające przedmiot sprzedaży i cenę (jeżeli nie jest ona urzędowo ustalona). W zasadzie za zawarte uważa się umowy z chwilą, kiedy strony porozumiały się co do postanowień istotnych. Brak innych postanowień nie wpływa na ważność umowy. Zamiast postanowień ubocznych stosunek prawny między stronami określają względnie obowiązujące przepisy prawa. W związku z umacnianiem rozrachunku gospodarczego przez dokonujące się obecnie w krajach socjalistycznych reformy ekonomiczne występuje tendencja do ograniczania zakresu przepisów bezwzględnie obowiązujących i pozostawienie uczestnikom obrotu towarowego większej swobody w kształtowaniu wzajemnych stosunków. Ważną również funkcją spełnianą przez u. w o.u. jest stymulowanie wykonywania planów gospodarczych i usprawnienia planowania gospodarczego. Jednostka gospodarki uspołecznionej przy zawieraniu umów z odbiorcami kieruje się własnymi zadaniami planowymi. Przyrzeka ona odbiorcom dostawę tych towarów lub usług, których produkcja przewidziana jest przez plan. W ten sposób po stronie producenta, oprócz administracyjnoprawnego obowiązku wykonania planowej produkcji, powstają cywilnoprawne zobowiązania wobec odbiorców do zrealizowania dostawy. Dzięki umowom powstaje swoista, automatycznie działająca kontrola wykonania planu przedsiębiorstwa przez odbiorców jego wyrobów. Wywierają oni presję na przedsiębiorstwo skłaniając je do terminowego, poprawnego wykonania planu, sprawdzają przy odbiorze towarów ilość i jakość produkcji. W tych warunkach nienależyte wykonanie planu pociąga za sobą nie tylko wynikającą ze stosunku pracy odpowiedzialność kierownictwa przedsiębiorstwa za niewykonanie administracyjnoprawnego obowiązku wykonania planu, lecz również majątkową odpowiedzialność samego przedsiębiorstwa wobec jego kontrahentów umownych. Umowy stanowią więc dodatkowy bodziec do wykonania zadań planowych. U. w o.u. przyczyniają się do usprawniania planowania. Umowy długoterminowe między producentami a odbiorcami są w wielu wypadkach traktowane jako wiążąca podstawa planowania długofalowego i operatywnego (produkcji, eksportu, dostaw na rynek wewnętrzny, inwestycji itd.), np. umowy między handlem a przemysłem stanowią podstawę do sporządzenia planów produkcji przedsiębiorstw wytwarzających na potrzeby rynku. W międzynarodowym podziale pracy w obrębie RWPG umowy między przedsiębiorstwami należącymi do państw członkowskich mają stanowić podstawę planu wzajemnych powiązań gospodarczych między tymi krajami. Nastąpi w ten sposób przejście do zaleceń ogólnych, ustalonych w porozumieniach międzynarodowych nie zawsze dostatecznie skonkretyzowanych, do ściśle sprecyzowanych zobowiązań cywilnoprawnych popartych — jak każda umowa cywilnoprawna — sankcjami majątkowymi w przypadku niedotrzymania zobowiązań. Do usprawnienia planowania przyczyniają się nie tylko umowy długoterminowe. Również umowy zawierane na krótsze okresy mogą stanowić dla planifikatora cenną informację o tendencjach zmian w potrzebach społecznych i wynikającej stąd konieczności korekty planu. Prawodawstwo nasze w wielu wypadkach przewiduje obowiązek zawierania umów. Obowiązek ten nie powstaje bezpośrednio z przepisów prawnych. Przepisy prawne wyposażają jednostki nadrzędne w uprawnienia, na mocy których jednostki te mogą na podstawie wydawanych przez siebie decyzji nakładać na przedsiębiorstwa obowiązek zawarcia umowy. Sferą, w której często występuje obowiązek zawierania umów, jest obrót centralnie rozdzielanymi artykułami zaopatrzenia materiałowego. Przedsiębiorstwom ubiegającym się o dany artykuł organ rozdzielający wydaje przydziały. Przydział jest aktem administracyjnym stwarzającym po stronie przedsiębiorstwa dostawczy obowiązek zawarcia umowy. W akcie tym oznaczony musi być przedmiot świadczenia i terminu, w ciągu którego umowa ma być zawarta. Obowiązek zawarcia umowy ciąży tylko na dostawcy, natomiast przedsiębiorstwo, które otrzymało przydział, nie ma obowiązku zawarcia umowy. Umowa o rozdzielany artykuł dochodzi do skutku w ten sposób, że przedsiębiorstwo, które otrzymało przydział składa zamówienie dostawcy, stanowiące pod względem prawnym ofertę. Jeżeli dostawca uchyla się od wykonania obowiązku zawarcia umowy, przedsiębiorstwo to może wystąpić do państwowego arbitrażu gospodarczego z wnioskiem o ustalenie treści umowy. Jest to tzw. spór przedumowny. Poza sferą obrotu artykułami rozdzielanymi, istnieje obowiązek zawierania umów również w odniesieniu do wielu innych umów. Należą do nich umowy i roboty budowlane, umowy o prace projektowe itd. Podstawowym źródłem prawa normującym umowy między jednostkami gospodarki uspołecznionej jest Kodeks cywilny. Przepisy tego kodeksu mają zastosowanie do wszelkich u. w o.u., a więc do umów sprzedaży i dostawy’ umów o roboty budowlane, o przewóz itd. Ponadto akty normatywne niższego rzędu zawierają wiele szczegółowych unormowań stosunków umownych w obrocie uspołecznionym (np. ogólne warunki umów sprzedaży i dostawy, ogólne warunki umów o wykonanie obiektów budownictwa). Pojęcie u. w o.u. obejmuje również umowy między przedsiębiorstwami uspołecznionymi w różnych krajach socjalistycznych. Między przedsiębiorstwami krajów członkowskich RWPG mogą być zawierane różnorodne umowy, np. umowy dostawy, umowy inwestycyjne, umowy współdziałania w dziedzinie technicznej i ekonomicznej. Znaczenie tych umów polega na tym, że konkretyzują one zawarte w porozumieniach międzypaństwowych postanowienia ustalające plan współpracy gospodarczej. Umowy między przedsiębiorstwami należącymi do różnych krajów RWPG, podobnie jak wszystkie u. w o.u., stwarzają po stronie zawierających je przedsiębiorstw zobowiązania cywilnoprawne.
